Тұрақты даму

Карбонсыздандыру

2050 жылға дейінгі бастапқы энергия ресурстарына әлемдік сұраныстың болжамы 2030 және 2040 жылдардағы көптеген ірі экономикаларда анағұрлым төмен көміртекті энергия көздерін пайдалануды тұрақты кеңейтуді көздейді. Қазба отындарын тұтыну тұрақты түрде төмендеуді, ал нарыққа  ЖЭК-тің енуі тұрақты өсуді жалғастырады.

Табиғи газ дамыған және дамушы елдердің негізгі нарықтарында төмен көміртекті болашаққа көшуде, оны электр энергиясы нарықтарындағы ЖЭК қуаттары үшін резервтік отын ретінде немесе шығарындылары төмен «көгілдір» сутегі өндірісін өсіру үшін пайдалану есебінен де , сол сияқты  карбонсыздандырудың проблемалы салаларында (мысалы ауыр өнеркәсіп сияқты) одан әрі қолдану есебінен де маңызды рөл атқаратын болады Газ көп жағдайда өтпелі жолда «көпір» қызметін жалғастырады.

Табиғи газ жаңа саланы — сутегі энергетикасын құрудың негізі болып табылады. Сарапшылар сутекті табиғи газдан алу әдісі ең перспективалы және экономикалық тұрғыдан ақталғандығын растады

Қазақстан Республикасында көміртекті бейтараптылыққа  қол жеткізудің 2060 жылға дейінгі стратегиясы. 

Карбонсыздандыру бойынша мақсаттар қоюда QazaqGaz Қазақстан Республикасында көміртекті бейтараптылыққа  қол жеткізудің 2060 жылға дейінгі стратегиясына сәйкес ел деңгейіндегі мақсаттарға негізделді.

КӨСҮТ-тің 2021 жылғы бағалауы бойынша, алдағы онжылдықтарда барлық аймақтарда климаттың өзгеруі күшейе түседі және ПГ шығарындыларын дереу және ауқымды азайту бойынша іс-шаралар болмаған жағдайда, жылынуды 2°C-қа шектеу мүмкін болмайды. Осыған байланысты Париж келісімін іске асыру үшін барлық тараптар әр бес жыл сайын өздерінің климат саласындағы өздерінің іс-қимыл жоспарларын - ұлттық деңгейде айқындалатын салымдарын (ҰДАС) ұсынады.

2016 жылғы 2 тамызда Қазақстан Париж келісіміне қол қойды және оны 2016 жылғы 6 желтоқсанда ратификациялады, 2015 жылғы қыркүйекте Париж келісіміне ресми қол қойылғанға дейін Қазақстан БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясы шеңберінде өзінің ҰДАС-ын ұсына отырып, мақсатына адалдығын көрсетті, ол мынадай мақсаттарға қол жеткізуді көздейді:

1990 жылмен салыстырғанда 2030 жылдың желтоқсанына қарай ПГ шығарындыларының 15% - ға шартсыз қысқаруы;

қосымша халықаралық инвестициялар, төмен көміртекті технологияларды беру тетігіне, Жасыл климаттық қор қаражатына және өтпелі экономикасы бар елдер үшін икемді тетікке қол жеткізу шартымен 2030 жылғы желтоқсанға қарай ПГ шығарындыларын 1990 жылмен салыстырғанда 25% - ға шартты түрде қысқарту.

2020 жылғы желтоқсанда климаттың өзгеруіне байланысты өршіл міндеттер жөніндегі саммитте (БҰҰ, Ұлыбритания, Франция Чили және Италиямен серіктестікте ұйымдастырған) Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев Қазақстанның Париж келісімі бойынша міндеттемелерін растай отырып, 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу - Жаңа мақсаты туралы жариялады.

2023 жылғы 2 ақпанда Қазақстан Республикасының 2060 жылға дейінгі көміртегі бейтараптылығына қол жеткізу стратегиясы бекітілді, оған сәйкес 2060 жылға дейінгі ПГ шығарындылары бойынша нысаналы көрсеткіштер бекітілді (ЖЖӨОШ-дан ПГ -45 нетто сіңіру кезінде ПГ шығарындыларының 0 тоннасы).

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын іске асыру мынадай қағидаттарға негізделеді:

1.мақсат, бірлік және тұтастық: барлық жоспарланған бастамалар мақсатқа жетуге бағытталған және бір-бірімен келісілген;

2.техникалық-экономикалық негізділік: төмен көміртекті дамудың және көміртекті бейтараптыққа қол жеткізудің технологиялық мүмкін, бірақ ең аз шығынды жолын болжайды;

3.өтпелі әділеттілік: халықтың атаулы қолдауымен карбонсыздандыру саясаты әсер еткен аймақтарда жаңа мүмкіндіктер құру;

4.дөңгелек экономика: қайталама ресурстарды пайдалануға және тұтынуды қысқартуға негізделген экономика;

5.кезеңділігі: алдыңғы кезеңдерге және бүкіл стратегиялық циклге тұрақты талдау жүргізе отырып, қысқа мерзімді және орта мерзімді жоспарлар арқылы стратегиялық бастамаларды іске асыру;

6.ашықтық және қоғаммен өзара іс-қимыл: орталық және жергілікті билік органдарының, квазимемлекеттік сектордың, ғылымның, бизнестің (қауымдастықтар мен кәсіпорындардың), үкіметтік емес ұйымдардың және жергілікті қоғамдастықтардың өкілдерін қоса алғанда, мониторинг пен шешім қабылдаудың барлық деңгейлерінде барлық мүдделі тараптарды кеңінен тарту;

7.ұтымдылық (тепе-теңдік): мақсатқа жету мен қауіпсіздікті (экономикалық, энергетикалық, әлеуметтік) және тұрақтылықты қамтамасыз ету арасындағы тепе-теңдікті сақтау.

«Самұрық-Қазына» АҚ төмен көміртекті даму тұжырымдамасы

Карбонсыздандыру бойынша мақсаттарды қоюда QazaqGaz «Самұрық-Қазына» АҚ-ның төмен көміртекті даму тұжырымдамасына сәйкес Самұрық-Қазына Қоры деңгейіндегі мақсаттарға да негізделді.

Осы Тұжырымдамаға сәйкес, Самұрық-Қазына Қоры 2021 жылмен салыстырғанда 2032 жылға қарай шығарындыларды 10% төмендету бойынша стратегиялық мақсат қояды және «Терең карбосыздандыру» сценарийіне сәйкес 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге ұмтылады.

Бұл ретте шығарындылар деңгейі портфельдік компаниялардың (ҚМГ, Самұрық Энерго, ҚТЖ) өсуімен бірге өсетін болады, осылайша парниктік газдар (ПГ) шығарындыларын 10% - ға төмендету айтарлықтай өршіл мақсат болады.

Қазіргі уақытта портфельдік компаниялардың ПГ шығарындылары 2021 жылғы деректер бойынша елдік компаниялар арасында 13,3%-ды құрайды. Бұл ретте Qazaqgaz Қор тобы бойынша СО2 тікелей шығарындыларындағы үлесі 2021 жылы 5,35%-ды  және жанама шығарындыларда - 0,7% -ды құрады. 2021 жылға QazaqGaz ПГ шығарындыларының үлесі Қазақстан шығарындыларының ~2% СО2 құрады.

Самұрық-Қазына төмен көміртекті даму тұжырымдамасы карбонсыздандырудың үш мүмкін болатын сценарийін білдіреді. Сценарийлердің әрқайсысы ЖЭК үлесін арттыру арқылы 1-ші шығарындыларды және жанама шығарындыларды азайту арқылы көміртегі ізін азайтуды қамтиды.

Qazaqgaz карбонсыздандыруының негізгі бағыттары

Қазақстан деңгейінде, сондай-ақ Самұрық-Қазына қоры деңгейінде карбонсыздандыру жөніндегі мақсаттарға сәйкес QazaqGaz өзінің көміртегі ізін 2032 жылға қарай 10-12% - ға төмендетуді мақсат етіп отыр және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына ұмтылатын болады.

Қазіргі уақытта QazaqGaz 2006 жылғы КӨСҮТ (IPCC) елдік әдіснамасына сәйкес ПГ шығарындыларын түгендеуді жүргізеді. QazaqGaz шығарындыларының негізгі бөлігін компрессорлық станцияларда газды жағу кезінде СО2 шығарындылары (2372 мың тонна СО2 баламасы), сондай-ақ газды магистральдық және тарату желілері арқылы тасымалдаудан ұшпа шығарындылар (2973) құрайды. Жанама шығарындылар CO2 баламасының 76 мың тоннасын құрайды.

QazaqGaz ПГ шығарындыларының құрылымын шетелдік газ операторларымен салыстыру кезінде QazaqGaz метан шығарындылары (атап айтқанда ұшпа шығарындылар) басқа компаниялармен салыстырғанда шығарындылардың едәуір бөлігін (55% қарсы 5% -24%) алып жатқаны анықталды.

QazaqGaz шығарындылары құрылымындағы метан шығарындылары КӨСҮТ әдіснамасына сәйкес дамушы елдер үшін жоғары коэффициентті қолдануға байланысты басқа компаниялардың көрсеткіштерінен едәуір асып түседі. QazaqGaz-дың қысқартуға әлеуеттік мүмкіндігі бар. Бұл әдіснама дамушы елдер үшін дамыған елдерге қарағанда 2 есе жоғары коэффициенттерді білдіреді және компанияның газ тасымалдауының жалпы көлеміне тәуелді. Бұл ретте КӨСҮТ ұшпа шығарындыларын есепке алудың жаңа әдістемесі шығарындыларды құбырдың ұзындығына қарай есептейтінін ескеру қажет.

КӨСҮТ елдік әдіснамасы негізінде ПГ түгендеуімен бірге компания деңгейінде неғұрлым егжей-тегжейлі әдіснамамен ПГ шығарындыларының жеке есебін жүргізу ұсынылады (құбырдың км., пневматикалық басқарылатын клапандардың саны, үрлеу клапандарының саны және т. б.).

2032 жылға дейінгі ПГ шығарындыларының болжамы

 

Қазақстанда төмен көміртекті дамуға қол жеткізу аясында, газ - электр генерациялайтын көмір қуаттарын ауыстыру кезінде өтпелі отын ретінде әрекет етеді. Алайда, бұл сонымен қатар газды тұтыну және сәйкесінше газды тасымалдау кезінде шығарындылар 2032 жылға дейін артады дегенді білдіреді. Газды тасымалдау көлемінің жылына орташа жылдық 0,6% өсуі 2019 жылмен салыстырғанда 2032 жылға қарай шығарындылардың 8% - ға өсуіне әкелуі мүмкін. Осылайша, шығарындыларды 2032 жылға қарай -10-ға азайту мақсатына жету үшін  шығарындыларды азайтудың жалпы деңгейі 2019 жылмен салыстырғанда 2032 жылға қарай -18% болуы керек.

Негізгі міндеттер

ПГ шығарындыларын азайту бойынша іс-шаралар техникалық, сондай-ақ ұйымдастырушылық сипаттағы шараларды қамтуы тиіс. Бұл ретте ұйымдастырушылық сипаттағы шараларды бастапқы кезеңде қолдану қажет, оның ішінде арнайы ұйымдастырушылық құрылымды құру, қызметкерлерді оқыту, сондай-ақ энергия тиімділігін арттыру үшін экономикалық ынталандыруды енгізу (мысалы, карбонсыздандыру бойынша нысаналы көрсеткіштерді және олармен байланысты тиімділікті енгізу).

Шығарындыларды азайту бойынша техникалық сипаттағы шаралар ұшпа шығарындыларды және компрессорларда жағудан болатын шығарындыларды азайту бойынша шараларға бөлінеді. Айта кету керек, Қазақстанда көміртегі салығын әлеуеттік енгізу бұл бастамаларды экономикалық жағынан тартымды етеді. Техникалық шаралардың жалпы әлеуеті ұзақ мерзімді перспективада жалпы эмиссиялардың 23% -59%-ын  құрайды.

ПГ шығарындыларын төмендету бойынша іс-шаралар

№	Іс-шаралар	Негізгі қағидаттар	Мысалдар
1.	Техникалық сиапттағы шаралар	Күрделі салымдарды талап етеді; Қолданыстағы энергияны көп қажет ететін жабдықты жаңартуды немесе ауыстыруды көздейді; Жаңа энергия тиімді және энергия үнемдейтін технологияларды енгізу, ЖЭР шығындарын азайту; Бастапқы кезеңде жүргізу қажет.	LDAR бағдарламасын енгізу; Орталықтан жүргізілетін компрессорлардағы құрғақ тығыздағыштарды ауыстыру; ГАА тиімділігін арттыру; Мобильді компрессорлық станцияларды пайдалану; Жабдықты электрлендіру.
2.	Ұйымдық сипаттағы шаралар	Күрделі салымдарды қажет етпейді; Бастапқы кезеңде жүргізу керек; Іс-шараларды басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру үшін қажет.	Шығарындыларды азайту жөніндегі іс-шараларды басқарудың ұйымдық құрылымын құру, атап айтқанда карбонсыздандыру стратегиясын іске асыру жөніндегі жеке департамент құру Кәсіпорын жұмыскерлерін оқыту Энергия үнемдеуге және энергетикалық тиімділікті арттыруға экономикалық және ұйымдастырушылық ынталандыруды енгізу, сондай-ақ іс-шараларды практикалық іске асыру, мысалы, мотивация жүйесіне карбонсыздандыру  орталықтандырылған нысаналы көрсеткіштерін және соған байланысты ЭКК енгізу Нормативтік-құқықтық және қаржылық қамтамасыз ету
3.	Қосымша шаралар	Кейбір бастамалар күрделі салымдарды қажет етеді ПГ шығарындыларын толық төмендету мүмкін болмаған жағдайда, мысалы, көміртегі бейтараптығына қол жеткізу мақсатында ең өзекті болып табылады Ұзақ мерзімді көкжиекте көбірек қолданылады	Шығарындыларды өтеудің қаржылық құралдары (оның ішінде Қордың ішінде әлеуеттің болуы мүмкін) Офсеттер (орман отырғызу түрінде)

Бұл ретте операциялық тиімділікті жақсарту жөніндегі шаралар қысқа мерзімді перспективада неғұрлым өзекті болып табылады. Мұндай шаралар ПГ шығарындыларын қысқартудың салыстырмалы түрде төмен құнына ие (АҚШ-тың СО2-экв шығарындыларының тоннасын қысқартуға АҚШ долл. мәнінде) және шығарындыларды азайту бойынша айтарлықтай әлеуетке ие. Мысалы, АҚШ-тағы EPA (Environment Protection Agency) агенттігінің болжамына сәйкес, LDAR бағдарламасын енгізу тексеру жиілігіне байланысты ұшпа шығарындыларды 63% - ға дейін әлеуетті төмендете алады.

 LDAR негізгі компоненттері                             LDAR озық тәжірибесі

LDAR-ді қолданудың озық тәжірибесі жазбаша түрде бағдарлама мен рәсімдерді егжей-тегжейлі әзірлеуді, персоналды оқытуды, сапаны қамтамасыз етуді (калибрлеу хаттамаларын қоса), ішкі және сыртқы аудиттерді, сондай-ақ бақыланатын деректерді сақтау үшін мәліметтер базасын жүргізуді және бағдарламалық қамтамасыз етуді қамтиды.

Шығарындыларды анықтау үшін қолданылатын жабдық	Шығарындыларды сандық бағалау үшін жабдықты қолдану	Сандық бағалаудың үлгілік әдістемелері
Газдың оптикалық бейнесі (optical gas Imaging); Лазерлік газ щығу сенсоры (Laser leak detector); Сабын ерітіндісімен Скрининг; Органикалық бу анализаторлары (OVA) және улы бу анализаторлары (TVA); Акустикалық газ шығуды анықтау (клапандар арқылы газ шығуы үшін).	Калибрленген жайылу (Calibrated Vent Bag); Ауқымды сынама алу құралы (жоғары көлемді сынама алушы); Турбиналық есептегіш.	Газдың шығуын іріктеу және шығарындылар деңгейін тікелей өлшеу немесе шығарындылар коэффициентін қолдану Шығарындылар коэффициенттері компоненттер бойынша (см3 / жинақтаушы жабдық) немесе өткізу қабілеттілігі бойынша Гиперспектральды/көп спектрлі детекторлар және шығарындылар коэффициентін қолдану

Электрлендіру және ЖЭК-ке көшу сияқты шаралар, сондай-ақ шығарындыларды өтеудің қаржы құралдары қазіргі уақытта Қазақстанда ынталандырушы тетіктерді қолдану құнының жоғарылауына және тапшылығына байланысты көміртекті бейтараптық бойынша мақсатқа жету жолындағы неғұрлым ұзақ мерзімді іс-шаралар болып табылады. Осы іс-шаралардың іске асырылуы мемлекеттік қолдау деңгейіне, сондай-ақ қолдаушы нарықтық тетіктердің болуына байланысты болады.

QazaqGaz шығарындыларын азайту жөніндегі шараларды енгізудің жол картасында мынадай іс-шаралар ұсынылған:

Қысқа мерзімді бастамалар:

ӨТҚ департаменттерінің карбонсыздандыру стратегиясын әзірлеу және техникалық шараларды нақтылау (2030 жылға дейін)

Ұйымдастыру шараларын енгізу (2030 жылға дейін)

а. LDAR бағдарламасын енгізу

b. операциялық тиімділік

Баламалы отынға көшу (2030-2040 жж.)

Ұзақ мерзімді бастамалар:

ГАА біртіндеп электрлендіру (2030-2040 жж.)

ЖЭК-ке көшу (ИОА 2 ЭГАА-дан бастап) (2030-2060 жж.)

Шығарындыларды өтеудің қаржылық құралдары (2030-2060 жж.)

Офсеттер (2035-2060 жж.)

Метанның шығуы

Газ тасымалдау жүйесінің объектілеріндегі метан шығарындылары өндіріс технологиясына байланысты. Компрессорлық станцияларды, газ тарату станцияларын және магистральдық газ құбырларының желілік бөлігін пайдалану кезінде жұмыс тиімділігін төмендететін, энергия ресурстарын тұтынуды арттыратын, сондай-ақ жарылыс қаупі бар жағдайлардың туындау қаупін арттыратын табиғи газдың ағуы пайда болуы мүмкін.

«QazaqGaz» ҰК» АҚ тұрақты негізде компания объектілерінде атмосфераға метан шығарындыларын азайту мақсатында ақпаратты бақылауды, диагностикалауды, мониторингтеуді, жинауды және өңдеуді жүргізеді. Газдың шығуын анықтау бойынша зерттеулер әртүрлі тәсілдермен жүргізіледі: ауаны тексеру, автокөлікті тексеру және жаяу жүру әдісі.

Мысалы, әуе нұсқасында МИ-8 тікұшағы қолданылады, оның технологиялық люкінде ДЛС-ПЕРГАМ-ALMA қашықтықтан лазерлік метан детекторының оптикалық блогы орнатылады. Құрылғының жұмыс қағидаты диод-лазерлік спектроскопияға негізделген. Автокөлікті анықтау нұсқасында OMD оптикалық метан детекторы көлік құралының алдыңғы жағына бекітіледі, ол қозғалған кезде ауада метанның болуын анықтайды. Құрылғының әрекеті метанның инфрақызыл (ИҚ) сәулеленуді сіңіру қасиетіне негізделген. Құрылғы газдың шығуын миллионға 1 лобқа (ppm) дейін анықтауға мүмкіндік береді.

Кран тораптарындағы газдың шығу орындарын нақтылау үшін немесе басқа нұсқалармен анықтау мүмкін болмаған жағдайда метанның қашықтан лазерлік детекторы пайдаланылады.

2016-2022 жылдар аралығында магистральдық газ құбырларында оқыс оқиғалар мен қоршаған ортаның авариялық ластануы тіркелмеген.

2023 жылға және орта мерзімді перспективаға арналған жоспарлар

Компания климаттың өзгеруіне қарсы күрес бөлігінде мынадай іс-шараларды орындауды жоспарлап отыр:

- TCFD сәйкес тәуекелдерді бағалау;

– тиімділік бойынша келесі мақсатты бекіту - Компаниялар тобы бойынша көміртегі ізін 1,5% - ға төмендету;

- декарбонизация бойынша іс-шараларды қамтитын төмен көміртекті даму бағдарламасын әзірлеу;

- тәуекелдерге сценарийлік талдау жүргізу;

- Климаттық стратегияны әзірлеу;

- 2 және 3 қамту бойынша парниктік газдар эмиссияларын түгендеу;

- СDP сауалнамасын толтыру және рейтинг алу;

- «QazaqGaz» ҰК» АҚ еншілес ұйымдарынан парниктік газдарды түгендеу қорытындылары бойынша деректерді жинау және талдау бойынша жұмысты жүйелеу;

-Компанияның парниктік газдар шығарындыларының көлеміне неғұрлым маңызды салымшыларды анықтау;

- Климаттың өзгеруі және парниктік газдар шығарындыларын басқару саясатын әзірлеу;

- 2023 жылға қарай карбонсыздандыру саласындағы стратегия мен жол картасын әзірлеу;

- Метанның ұшпа шығарындыларын азайту үшін LDAR бағдарламалық қамтамасыз етуін енгізу.

Күтілетін нәтижелер

Қазақстан деңгейінде, сондай-ақ Самұрық-Қазына қоры деңгейінде карбонсыздандыру бойынша мақсаттар аясында QazaqGaz өзінің көміртегі ізін 2032 жылға қарай 10-12% - ға төмендетуді жоспарлап отыр және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына ұмтылатын болады.

Самұрық-Қазынаны карбонсыздандыру тұжырымдамасына сәйкес QazaqGaz үш сценарий бойынша көміртегі ізін азайтады: «Әдеттегідей бизнес», «Карбонсыздандыру» және «терең карбонсыздандыру.

1.«Әдеттегідей Бизнес» сценарийі. Шығарындыларды азайту бойынша қосымша шаралар қолданылмаған жағдайда Компания қызметінің өсуіне сәйкес 2032 жылға қарай ПГ шығарындыларының 8% - ға өсуін болжайды.

2.«Карбонсыздандыру» сценарийі. Техникалық сипаттағы шараларды қолдану есебінен 2032 ж. ПГ шығарындыларының деңгейі 2021 ж. деңгейіне тең: LDAR бағдарламасын құбырларда және компрессорлық станцияларда кеңінен қолдану, QazaqGaz энергия тиімділігі жөніндегі бастамаларға сәйкес ГАА жөндеу, жөндеу кезінде мобильдік компрессорлық станцияларды (МКС) пайдалану, сондай-ақ қосымша жабдықты ауыстыру/сатып алу (пневматикалық жетегі бар клапандарды ауыстыру, желілік жылытқыштарды оңтайландыру, сенсорларды орнату, қайта өңдеу қазандықтарын орнату және т.б.). Сондай-ақ ЖЭК-тен электр энергиясын сатып алу есебінен 2-ші Қамту бойынша шығарындыларды 33% - ға төмендету, оның ішінде екі ЭГАА-ны ЖЭК-ке ауыстыру көзделеді.

3.Жаһандық температураның 1.5 градустан жоғары өсуіне жол бермеу тұжырымдамасына сәйкес келетін «Терең карбонсыздандыру» сценарийі. «Карбонсыздандыру» сценарийінде сипатталған техникалық шаралар есебінен ПГ шығарындыларын 2021 жылғы деңгейден 10-12% - ға төмендетуді көздейді. Сондай-ақ компрессорларды жөндеуді (соның ішінде дымқыл тығыздағыштарды ИОA компрессорларындағы құрғақ тығыздағыштармен ауыстыру), сондай-ақ пилоттық жобаларда биометанға біртіндеп көшуді қамтиды.

Самұрық-Қазына АҚ төмен көміртекті дамыту тұжырымдамасы